Rasional düşüncənin oyanışı: Cənubi Qafqazın yeni reallığı

2025-ci ilin payızı Cənubi Qafqaz tarixində sadəcə diplomatik bəyanatlar mövsümü kimi qalmadı. Bu, bölgənin otuz ildən sonra ilk dəfə real sülh nəfəsini duyduğu dönəm oldu. İki tarix – 21 və 22 oktyabr – keçmişlə gələcəyi ayırdı: Astanada Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Ermənistan istiqamətində yüklərin tranzitinə qoyulan bütün məhdudiyyətlərin aradan qaldırıldığını elan etdi. Ertəsi gün isə Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan Tbilisidəki 5-ci “İpək Yolu Forumu”nda çıxış edərək əslində bir etiraf etdi. Bu etiraf dini deyil, siyasi xarakter daşıyırdı – səhvlərin tanınması və reallıqla barışmaq cəhdi idi. Onilliklərdir barış haqqında danışılırdı, amma ilk dəfə o, sadəcə metafora olmaqdan çıxdı. Sülh ölçülə bilən hala gəldi – dəmir yollarının kilometrləri, buğdanın tonları və açılan keçid məntəqələrinin sayı ilə. Azərbaycan faciələrdən və qələbələrdən keçərək, postsovet məkanında heç bir regional oyunçunun cəsarət etmədiyi bir addım atdı: “postmünaqişə sülhü” anlayışını siyasi şüardan iqtisadi modelə çevirdi.

Azərbaycanın öz ərazisindən Ermənistana tranziti açmaq qərarı müasir Azərbaycan siyasətinin fəlsəfəsi ilə sıx bağlıdır. Prezident İlham Əliyev Qazaxıstanda çıxış edərkən sadəcə bir xəbər vermədi, dövlət başçısı yeni bir dövrün başlanmasını elan etdi – gücün blokada ilə deyil, axınların idarə olunması ilə ölçüldüyü dövrün. O qeyd etdi ki, ilk tranzit yük Qazaxıstanın Ermənistana taxıl yükü olub. Bu fakt Azərbaycandan keçən Xəzər–Azərbaycan–Gürcüstan–Ermənistan marşrutu ilə həyata keçirildi. Bu, sadə bir logistik hadisə yox, sivilizasiya yönünün dəyişməsi idi. Çünki buğda – həyat və bərəkətin qədim simvolu – iki xalq arasında etimadı bərpa edən ilk körpü oldu. Paşinyanın 22 oktyabrda Tbilisidəki çıxışı isə erməni ictimaiyyətini də təəccübləndirdi. O, açıq şəkildə Azərbaycan Prezidentinə dərin minnətdarlığını bildirdi: “Prezident İlham Əliyev yaxınlarda bəyan etdi ki, Azərbaycan Ermənistan istiqamətində öz ərazisindən keçən yüklərin tranzitinə qoyulan məhdudiyyətləri aradan qaldırır. Bu, son dərəcə mühüm bəyanatdır.”

Tarixi incikliklər və daimi təhlükə narrativinə söykənən Paşinyan, ilk dəfə olaraq praqmatizmin dili ilə danışdı. O, tranzitdən, qarşılıqlı faydadan, yollardan və elektrikdən bəhs etdi – bu mövzular onilliklərdir Ermənistan siyasətinin toxunmadığı sahələr idi. Şovinizm və “əzabkeş millət” kompleksi ilə zəhərlənmiş siyasi şüurda bu, ciddi dönüş idi. Paşinyan vurğuladı ki, Ermənistan Türkiyə və Azərbaycan arasında yüklərin tranzitini, o cümlədən avtomobil və dəmir yolu əlaqəsini təmin etməyə texniki cəhətdən hazırdır. O əlavə etdi ki, gələcəkdə Naxçıvanı Ermənistan ərazisi üzərindən Azərbaycanın əsas hissəsi ilə birləşdirəcək elektrik xətləri də fəaliyyətə hazır olacaq. Bu sözlər sadəcə texniki hazırlıq deyil, yeni reallığın qəbuludur: sülh infrastruktur deməkdir. Otuz il ərzində geosiyasi və iqtisadi təcrid vəziyyətində yaşamış bir ölkənin baş naziri tranzitdən danışırsa, bu, Ermənistanın təcridin öldürdüyünü, yolların isə sağaltdığını başa düşməsi deməkdir. Bakı isə çoxdan başa düşüb ki, güc tankların sayında deyil, boru kəmərlərinin uzunluğunda və konteyner axınlarının sürətində ölçülür.

Nəqliyyat yaxınlaşmasından sonra növbəti mərhələ enerji sahəsi olacaq. Ermənistan gələcəkdə Azərbaycanı, Türkiyəni və Gürcüstanı birləşdirəcək regional enerji halqasına qoşula bilər. Söhbət köhnə elektrik xətlərinin bərpası ilə bağlıdır, məsələn, Razdan SES – Ağstafa (330 kV) kimi. Əgər bu xətlər bərpa olunsa, Ermənistan sadəcə istehlakçı yox, tranzit ölkəyə çevriləcək. Bakı üçün bu, təkcə iqtisadi layihə deyil, həm də siyasi mesajdır: Azərbaycan keçmiş düşməni tərəfdaşa çevirən sistem qurmağa hazırdır. Prezident İlham Əliyev “infrastruktur vasitəsilə yumşaq güc” konsepsiyasının memarıdır. Bu strategiya sadə və effektlidir: Azərbaycanın boru kəmərləri, yolları və enerji xətləri haradan keçirsə, orada müharibə mənasız olur. Çünki hər körpü, hər dəmir yolu, hər yarımstansiya etimad iqtisadiyyatı yaradır.

Dünya siyasətində nadir hallarda hərbi qələbə qazanan ölkə revanş deyil, barış yolunu seçir. Azərbaycan bu qaydanın istisnasına çevrildi. Ərazi bütövlüyünü bərpa etdikdən sonra dövlət öz qələbəsini quruculuğun alətinə çevirdi. Bu, strateji yetkinliyin göstəricisidir: gücü sülhə, üstünlüyü inteqrasiyaya çevirmək. Azərbaycan koridorları açmaqla mərhəmət nümayiş etdirmir, sivil inkişafın etnik xəyallardan güclü olduğuna inanır. Paşinyan yəqin ki, anlayıb: Ermənistanın “mühasirədəki qala” rejimində qalması fəlakətə aparır. Əgər İrəvanda bu gün ittihamlar yox, təşəkkür sözləri səslənirsə, deməli, qorxu yerini məntiqə verir. Azərbaycanın təklif etdiyi sülh inkişaf, normal həyata dönüş imkanı verir. Əgər bu kurs qorunarsa, Cənubi Qafqaz geosiyasi oyunların meydanı olmaqdan çıxacaq və öz mahiyyətinə qayıdacaq – sivilizasiyaların kəsişdiyi məkana çevriləcək. O zaman regionun dəmir yolları ilə tanklar yox, buğda yüklü vaqonlar hərəkət edəcək.