Fəza-Zamanın Mövcud Olmaması İddiası: Hadisələr Yox, Əşyalar Mövcuddur

Fizika və fəlsəfə sahəsində fəza-zamanın həqiqətən mövcud olub-olmaması sualı ilkin baxışda mübahisəli görünə bilər. Lakin "fəza-zaman," "hadisələr" və "anlar" sözlərinin mənasını dəqiq başa düşdükdən sonra bu fikir o qədər də çətin deyil. Fəza-zamanın real, fiziki bir varlıq olduğuna inanmaq, köhnə səma sferası ideyasına inanmaqdan fərqlənmir. Hər ikisi də müşahidə etdiyimiz şeyləri təsvir etməyə və təşkil etməyə kömək edən, insan mərkəzli çərçivələrdir. Onlar reallığın əsas təbiətini əks etdirmirlər.

Buna baxmayaraq, fəza-zamanın mövcud olmadığını bəyan etmək, müasir fizika, fəlsəfə və elmi kommunikasiya sahələrində tez-tez fikir ayrılıqlarına səbəb olur. Əksər insanlar fəza-zamanı Əşyaların və hadisələrin cərəyan etdiyi 4 ölçülü davamlılıq kimi təsəvvür edirlər. Bəs əgər indiyə qədər baş vermiş və ya gələcəkdə baş verəcək hər şey bir-biri ilə birləşmiş bir "toxuma"nın hissəsi kimi indiki zamanda mövcud olsaydı, bu nə demək olardı? İtirdiyiniz diş və ya aldığınız xoş xəbər kimi keçmiş hadisələri sanki hansısa bir yerdə mövcud imiş kimi təsəvvür etmək asandır. Zaman səyahəti haqqında uydurma hekayələr bu fikri gücləndirir: zaman səyahətçiləri, keçmiş və gələcək hadisələr sanki doğru texnologiya ilə ziyarət edilə bilən yerlərdirmiş kimi, zaman xəttini dəyişdirirlər. Ancaq bu qarışıqlıq, əslində, "mövcud olmaq" sözünün yanlış tətbiqindən yaranır. Fəza-zaman kontekstində, bu söz sadəcə baş verənlərin riyazi təsvirinə qeyri-tənqidi şəkildə tətbiq edilir, bununla da bir model varlıq (ontoloji) nəzəriyyəsinə çevrilir.

Fizikada fəza-zaman, Böyük Partlayışdan ən uzaq gələcəyə, buradan ən uzaq qalaktikaya qədər, fəza və zaman ərzində baş verən hadisələrin davamlı toplusudur. Bu, hər şeyin harada və nə vaxt baş verdiyini qeyd edən və ölçən dörd ölçülü xəritədir. Fiziki hadisə isə müəyyən bir yerdə və zamanda baş verən ani bir hadisədir. Fəza-zaman bütün bu hadisələrin ümumi cəmidir. Bu cəmləmə sistemi dünyadakı bütün baş verənləri kataloqlaşdırmağın ən güclü yoludur. Lakin biz bu məqsədlə istifadə etdiyimiz sözlərə və anlayışlara diqqət yetirməliyik. Məsələn, fiziklər sabit sürətlə hərəkət edən bir avtomobili sadə bir fəza-zaman diaqramı ilə təsvir edirlər: bir oxda mövqe, digərində isə zaman. Avtomobilin hərəkət xətti (worldline) onun zaman intervalı ərzindəki mövqeyinin tam qeydidir. Fəza-zaman isə hadisələrin harada və nə vaxt baş verdiyinin xəritəsidir.

Gəlin "mövcud olmaq" sözünün nəyə şamil edildiyinə baxaq. Əşyalar, binalar, insanlar, planetlər mövcuddur. Onlar ya yerlərdir, ya da yer tutaraq müəyyən zaman intervalları ərzində davam edirlər. Onlar dəyişikliklərə baxmayaraq qalırlar və onlarla təkrar qarşılaşmaq mümkündür. Hadisələrə sanki mövcud olan şeylər kimi yanaşmaq, dilimizə və anlayışlarımıza qarışıqlıq gətirir. Hadisələr mövcud olmur, onlar baş verir. Nəticə etibarilə, fəza-zaman da bir fiziki varlıq kimi mövcud deyil. Hadisənin baş verməsi, hər hansı bir obyektin, yerin və ya konsepsiyanın mövcud olmasından kateqoriyalı şəkildə fərqlidir. Nə keçmiş, nə indiki, nə də gələcək hadisənin ətrafımızdakı əşyalar kimi "mövcud" olduğuna dair heç bir empirik sübut yoxdur. Zaman səyahəti paradoksları da hadisələrin yenidən ziyarət edilə bilən yerlər kimi mövcud olması barədəki yanlış fərziyyəyə əsaslanır. Hadisələrin baş verməsi ilə obyektlərin mövcudluğu arasındakı kateqoriyalı fərqi qəbul etmək bu paradoksları həll edir. Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsi dörd ölçülü bir davamlılığı təsvir edən riyazi nəzəriyyədir. Fizika bütün proqnozlarını itirmədən, hadisələrin və fəza-zamanın mövcud olduğunu söyləməyi dayandırsaq, konseptual aydınlığı bərpa edə bilərik.