Gannon Günəş Superqasırğası Yerin Plazmasferini Rekord Səviyyədə Sıxışdırdı: Texnologiyaya Təsirləri

Geomaqnit superqasırğalar kosmos havasının ən şiddətli formalarından biridir. Onlar Günəş böyük enerji və yüklü hissəciklər püskürtdüyü zaman yaranır. Bu güclü hadisələr nadir hallarda, adətən hər 20-25 ildə bir baş verir. Lakin, 2024-cü il mayın 10-11-də Yer, "Gannon fırtınası" kimi tanınan, son iki onillikdə qeydə alınan ən güclü kosmik hadisə ilə qarşılaşdı. Bu hadisə Yerin ətrafında qoruyucu rol oynayan yüklü hissəciklər bölgəsi olan plazmasferin rekord səviyyədə sıxılmasına səbəb oldu. Nagoya Universitetindən doktor Atsuki Şinborinin rəhbərliyi ilə aparılan tədqiqat, bu şiddətli hadisəyə dair ilkin birbaşa müşahidələri topladı və plazmasferanın necə sıxıldığını tam şəkildə göstərdi. Bu məlumatlar ekstremal kosmik hava şəraitinin peyklərə, GPS sistemlərinə və rabitə kanallarına vurduğu zərəri daha yaxşı proqnozlaşdırmaq üçün əhəmiyyətlidir. Tədqiqat nəticələri həm plazmasferanın, həm də ionosferanın Günəş tərəfindən yaranan gərginliyə necə reaksiya verdiyini ortaya qoyur.

Yaponiyanın Aerokosmik Tədqiqatlar Agentliyi (JAXA) tərəfindən 2016-cı ildə kosmosa göndərilən Arase peyki plazmasfer daxilində hərəkət edərək plazma dalğalarını və maqnit sahələrini ölçür. 2024-cü ilin may ayındakı superqasırğa zamanı peyk plazmasferanın güclü sıxılmasını və ardınca gələn uzun, ləng bərpa müddətini qeydə almaq üçün ideal mövqedə idi. Bu, elm adamlarının superqasırğa zamanı plazmasferanın bu qədər aşağı hündürlüyə qədər sıxılmasına dair ilk fasiləsiz və birbaşa məlumatı əldə etməsi ilə nəticələndi. Plazmasfera Yerin maqnit sahəsi ilə birlikdə işləyərək Günəşdən gələn zərərli yüklü hissəcikləri bloklayır. Normal şəraitdə, bu bölgə Yerin səthindən təxminən 44,000 km yuxarıda yerləşir. Lakin, Gannon Günəş superqasırğası nəticəsində plazmasferanın xarici kənarı cəmi doqquz saat ərzində 9,600 km-ə qədər sıxışdırıldı, yəni həcminin təxminən beşdə birinə endi.

Dr. Şinborinin izahına görə, tədqiqat zamanı Arase peyki ilə plazmasferadakı dəyişikliklər izlənildi, eyni zamanda yerüstü GPS qəbulediciləri vasitəsilə yüklü hissəciklərin mənbəyi olan ionosfer müşahidə edildi. Hər iki təbəqənin monitorinqi plazmasferanın nə dərəcədə dramatik şəkildə sıxıldığını və bərpanın niyə bu qədər ləng getdiyini aydınlaşdırdı. Adətən bir-iki gün çəkən bərpa müddəti, bu dəfə dörd gündən çox davam etdi. Bu, Arase peykinin 2017-ci ildən bəri müşahidə etdiyi ən uzun bərpa dövrüdür. Bu gecikmənin səbəbi "neqativ fırtına" adlanan hadisədir. Neqativ fırtına intensiv qızma nəticəsində atmosfer kimyasını dəyişdirərək ionosferdəki hissəcik səviyyələrini kəskin şəkildə aşağı salır. Bu isə plazmasferanı bərpa etmək üçün tələb olunan hidrogen hissəciklərini yaratmağa kömək edən oksigen ionlarının miqdarını azaldır. Bu cür ionosfer kəsirləri GPS dəqiqliyinə təsir edir və peyk əməliyyatlarını çətinləşdirir.

Fırtınanın ən qızğın anında, Günəşin aktivliyi Yerin maqnit sahəsini o qədər sıxışdırdı ki, yüklü hissəciklər maqnit xətləri boyunca ekvatora doğru daha uzaq məsafələrə getməyə imkan tapdılar. Nəticədə, normalda qütb dairələri yaxınlığında görünən avroralar (qütb parıltıları), Yaponiya, Meksika və cənubi Avropa kimi nadir hallarda müşahidə olunan orta enlik bölgələrində belə göründü. Alınan bu detallı məlumatlar plazmasferanın şiddətli Günəş qasırğası zamanı necə dəyişdiyini və enerjinin bu kosmik sahədə necə hərəkət etdiyini göstərir. Qasırğa zamanı bir neçə peyk elektrik problemləri ilə üzləşdi, GPS siqnallarının dəqiqliyi azaldı və radio rabitəsi pozuldu. Yerin plazma təbəqəsinin bu cür pozulmalardan sonra nə qədər vaxta özünü bərpa etdiyini bilmək gələcək kosmik hava proqnozlaşdırmaları üçün həyati əhəmiyyət daşıyır və yaxın kosmosda sabitliyə güvənən texnologiyanın qorunmasına kömək edir.