Gizli Qüvvə Ağ Cırtdanları Şişirdir: Ölmüş Ulduzların Gözlənilməz Təkamülü

Ağ cırtdanlar, ulduzun nüvə sintezi yolu ilə enerji istehsalını dayandırdıqdan sonra qalan son dərəcə sıx qalıqlardır. Bizim Günəşimiz də uzaq gələcəkdə bu mərhələyə çatacaq. Bu cür ulduz qalıqları xüsusi şəkildə davranır, çünki kütlə topladıqca daxili strukturları onları kiçilməyə vadar edir – buna görə də onlara "degenerasiya olunmuş ulduzlar" deyilir.

Ağ cırtdanların çoxu cüt ulduz sistemlərində mövcuddur. Qalaktik miqyasda bu cütlərin əksəriyyəti çox qədimdir və təxminən 4,000 Kelvinə qədər soyumuşdur. Lakin son müşahidələr elm adamlarını təəccübləndirdi, çünki orbiti bir saatdan az müddətdə tamamlayan bir qrup qısa dövrəli cüt ulduz aşkarlandı. Bu sürətlə hərəkət edən cütlər standart proqnozlara uyğun gəlmirdi. Onların bir çoxu gözlənilən ölçüdən təxminən iki dəfə böyük görünür və temperatur göstəriciləri 10,000 ilə 30,000 Kelvin arasında dəyişir. Bu qeyri-adi fərq Yaponiyanın Kioto Universitetindən Lyusi Oliviya MakNeyllin rəhbərlik etdiyi tədqiqat qrupunu bu sistemlərdəki qabarma qüvvələrinin təsirini yoxlamağa vadar etdi. Elm adamları qabarma isitməsinin isti Yupiterlərin temperaturunu izah etdiyini nəzərə alaraq, bu qüvvənin qısa dövrəli cütlərdəki ağ cırtdanların isinməsinə necə təsir etdiyini müəyyən etmək istəyirdilər.

Tədqiqatçılar bu məsələni aydınlaşdırmaq üçün nəzəri bir model hazırladılar. Model, ağ cırtdanların qısa dövrəli sistemlərdə nə qədər istilik qazandığını və gələcəkdə orbital dəyişikliklərini təxmin etmək üçün hazırlandı. Komandanın təhlili göstərdi ki, qabarma qarşılıqlı təsirləri bu ulduzların təkamülündə əhəmiyyətli bir rol oynayır. Xüsusilə, daha kiçik bir ağ cırtdanın yaratdığı cazibə qüvvəsi, daha böyük, lakin daha az kütləli yoldaş ulduzun daxilində istiliyi artırır. Bu əlavə daxili istilik ulduzun genişlənməsinə səbəb olur və onun səth temperaturunu ən azı 10,000 Kelvinə çatdırır.

Bu genişlənmənin nəticəsi olaraq, elm adamları ağ cırtdanların kütlə mübadiləsinə (material mübadiləsinə) başlayacaqları nöqtədə standart nəzəriyyənin proqnozlaşdırdığı ölçüdən iki dəfə böyük ola biləcəyini irəli sürürlər. Deməli, bu cütlər qarşılıqlı əlaqəyə, əvvəllər güman ediləndən üç dəfə daha uzun orbital dövrlərdə başlaya bilərlər. MakNeyll qeyd edir ki, onlar qabarma isitməsinin temperaturu artıracağını gözləsələr də, ən qədim ağ cırtdanların birləşməyə yaxınlaşdıqda orbital dövrün bu qədər azaldığını görmək təəccüblü idi. Bu cür sıx orbitlərdə olan ağ cırtdan sistemləri gələcəkdə cazibə radiasiyası yayacaq. Onlar elm üçün mühüm hadisələr olan I tip ifratnəhəng partlayışlarının (supernovaların) və kataklizm dəyişkənlərinin mümkün mənbələri hesab olunur. Gələcək araşdırmalar, bu modelin karbon-oksigen ağ cırtdanlarından ibarət cütlərə tətbiq edilməsi və I tip partlayışlara aparan yolların, xüsusən də "qoşa degenerasiya" ssenarisinin real temperatur proqnozları ilə dəstəklənib-dəstəklənmədiyini anlamağa yönələcək.