Avropada Qadınlar Üçün Məcburi Hərbi Xidmət Necə Genişlənir? Danimarka Təcrübəsi və Rusiya Təhlükəsi

Aprelin 1-dən etibarən, 18 yaşını tamamlayan hər bir Danimarkalı qadın hərbi qiymətləndirmə mərkəzinə getmək və püşkatmada iştirak etmək məcburiyyətindədir. Püşkatmada nömrə nə qədər aşağı olsa, xidmətə çağırılma ehtimalı o qədər yüksək olur. Əgər hərbi xidmətə könüllü gələnlər kifayət etməzsə, təsadüfi seçilmiş nömrəyə düşən qadınlar orduya çağırılacaqlar. Danimarka bu qərarı Rusiyanın Ukraynanı genişmiqyaslı işğalından iki il sonra, 2024-cü ildə qəbul etdi. Ənənəvi olaraq bu ölkədə hərbi xidmət yalnız kişilər üçün məcburi idi, lakin indi qadınlar da eyni püşkatmaya daxil edilir. Danimarka, İsveç və Norveçin oxşar addımlarından sonra gəldi. Ölkə daha çox gəncin hərbi xidmət keçməsini istəyir. Gənc Danimarkalı qadınlar arasında xidmətə baxış fərqlidir: bəziləri döyüş meydanı həyatından və travma sonrası stress pozğunluğundan qorxur, bəziləri isə 19 yaşlı Sarah kimi, "yalnız kişilərin edə biləcəyi bir şeyə daxil edilməyimizi gözəl" sayır. Xatırladaq ki, 1998-ci ildən bəri qadınlar könüllü şəkildə xidmət edə bilirdilər və keçən il xidməti başa vuranların dörddə birini qadınlar təşkil edirdi.

Avropada cinsiyyət ayrı-seçkiliyi etməyən hərbi xidmət sistemini ilk tətbiq edən ölkə Norveç oldu. 2013-cü ildə qəbul edilən bu qərar qismən, bütün vətəndaşların eyni hüquq və məsuliyyətlərə sahib olması düşüncəsinə əsaslanırdı. Rusiya Krımı ilhaq etdikdən sonra 2017-ci ildə İsveç də Norveçin yolunu davam etdirdi. 2020-ci ildə Hollandiya da qadınların hərbi xidmətə cəlb edilməsini nəzərdə tutan qanun qəbul etdi, lakin Hollandiyada hələ də çağırış könüllülük əsasında qalır. Son zamanlar bir çoxları tərəfindən Rusiya təcavüzünün ən ehtimal olunan hədəfləri kimi görülən Baltikyanı ölkələr (Estoniya, Latviya və Litva) də qadınların hərbi xidmətə cəlb edilməsi məsələsini fəal şəkildə müzakirə edir. Estoniyalı tədqiqatçı Eleri Lillemäe deyir ki, Rusiyanın 2022-ci ildəki hücumu bu müzakirənin istiqamətini dəyişdi. Latviyanın Müdafiə naziri Andris Spruds ölkənin "aqressiv bir ölkənin qonşuluğunda yaşaması" səbəbindən müdafiə qabiliyyətini gücləndirməyi zəruri sayır və 2028-ci ildən etibarən qadınların da hərbi xidmətə çağırılması üçün çalışır. O, həmçinin vətəndaşların milli təhlükəsizliyin təmin edilməsində bərabər hüquq və məsuliyyətlərə sahib olmasını istəyir.

Hərbi xidmətə cəlb ediləcək gənc kişilərin sayının azalması Avropa ölkələri üçün böyük bir problemdir. Əhalisi iki milyondan az olan Baltikyanı ölkələrdə doğum nisbətləri kritik dərəcədə aşağıdır. Məsələn, Latviyada bu nisbət 1,36-ya düşüb, halbuki əhalinin sabit qalması üçün 2,1 nisbəti lazımdır. Estoniya (1,31) və Litvada (1,18) da oxşar vəziyyət müşahidə olunur. Eleri Lillemäeyə görə, Baltikyanı ölkələrdə qadınların hərbi xidmətə çağırılması demoqrafik baxımdan qaçılmazdır. O bildirir ki, 2040-cı ilə qədər, əgər təhlükəsizlik şəraiti eyni qalarsa, kifayət qədər insan resursu tapmaq mümkün olmayacaq. Estoniya hal-hazırda ən hazırlıqlı gənc kişilərin təxminən 40%-ni xidmətə çağırır. Əgər ordu sayını dəyişmədən saxlamaq istəsələr, 2040-cı ildə bütün oğlanların təxminən 90%-ni orduya cəlb etməli olacaqlar. Təbii ki, bu, hərbi xidmətə çağırılan insanların dairəsini genişləndirmək və ya başqa yollar tapmaq zərurətini ortaya çıxarır. Ukraynadakı müharibə də qadınların müharibəyə hazırlıqlı olmasının vacibliyini göstərdi. Ukraynada 70 mindən çox qadın silahlı qüvvələrdə xidmət edir, onların 5 mini cəbhədədir; lakin Ukraynada bu qadınların hamısı könüllüdür və indiyə qədər heç bir siyasətçi qadınlar üçün məcburi xidməti tələb etməyib.

Avropa ölkələri ABŞ-dan asılı olmadan öz müdafiələrini təmin etməyin vacibliyini getdikcə daha çox anlayırlar. Buna görə də, NATO üzvləri (Donald Trampın təzyiqi altında da) Haaqada müdafiə xərclərini artırmağa razılaşdılar. Almaniya 2026-cı ildə könüllü hərbi xidmətin tətbiqini müzakirə edir, Fransa isə mövcud proqramını döyüş hazırlığına daha çox diqqət ayıraraq yeniləmək niyyətindədir. Məcburi hərbi xidmətə ictimai dəstək ölkədən ölkəyə dəyişir. Fransa, Almaniya və Polşada əhalinin böyük hissəsi ümumi məcburi xidmətin bərpasını dəstəkləsə də, qadınların məcburi xidməti məsələsində vəziyyət fərqlidir. Danimarkada bu ideyaya qarşı çıxanlar sakit qalsa da, Baltikyanı ölkələrdə aparılan sorğular bu fikri dəstəkləyən kiçik bir azlığın olduğunu göstərir. Başqa bir problem isə hərbi infrastrukturdur. Orduların birdən-birə çox sayda əsgəri qəbul etmək gücü yoxdur; kazarmalar, təlimçilər və qadın bədəninə uyğun yeni uniformalar lazımdır. Bundan başqa, ordunun kişilərin üstünlük təşkil etdiyi mədəniyyəti və qadınlar üçün təhlükəsiz bir yer olub-olmaması ilə bağlı suallar da var. Məsələn, Danimarka Müdafiə Nazirliyinin sorğusu ordudakı qadınların 20%-dən çoxunun son bir il ərzində cinsi qısnama halları ilə qarşılaşdığını ortaya qoyub. Lakin bəzi ekspertlər, Danimarkanın sürətli qərarından fərqli olaraq, digər Avropa ölkələrində hələ ki çox sözün, az isə əməlin olduğunu düşünürlər.