Çin nadir element ehtiyatlarını geosiyasi koza çevirdi: ABŞ və Avropa panikdədir, dünya bazarları sarsılır

Oktyabrın 9-da Çin hökuməti nadir torpaq elementlərinin ixracına nəzarəti gücləndirən yeni qaydalar tətbiq etdi. Bu addım ABŞ-Çin ticarət müharibəsində gərginliyi xeyli artırdı. ABŞ Prezidenti Donald Tramp dərhal cavab olaraq Çin məhsullarına əlavə 100% gömrük rüsumu tətbiq etdiyini açıqladı. Bu qarşılıqlı hərəkətlər, iki ölkə arasında texnologiya və ticarət sahəsində rəqabətin kəskinləşdiyi bir dövrə təsadüf edir. Nadir elementlər yarımkeçiricilərin, elektrikli nəqliyyat vasitələrinin və müdafiə sənayesinin istehsalı daxil olmaqla, demək olar ki, hər bir texnoloji sahədə yüksək dəyərə malikdir. Mütəxəssislər bildirirlər ki, Pekinin açıqladığı yeni qaydalar genişmiqyaslı təsir göstərəcək. Lakin yeni qaydalar yoruma açıq olduğu üçün, ABŞ-Çin danışıqlarında potensial pazarlıq vasitəsi kimi də istifadə oluna bilər.

Yeni nəzarət mexanizmlərinə əsasən, Çin ixracat nəzarəti siyahısına beş orta və ağır nadir elementi – Holmium, Erbium, Tulyum, Evropium və İterbiumu əlavə etdi. Bu elementlər raketlərin idarəetmə sistemləri, yüksək performanslı maqnitlər və qabaqcıl elektronika sahəsində mühüm əhəmiyyət daşıyır. Çin, dünya üzrə orta və ağır nadir elementlərin təxminən 80%-nə nəzarət etdiyi üçün, bu materialların ixracında yaranacaq istənilən aksama, ABŞ və Avropanın müdafiə sistemlərini gücləndirmək planlarına ciddi təsir edə bilər. Eurasia Group-dan Xiaomeng Lu xəbərdarlıq edir ki, əgər bu məhdudiyyətlər tam ciddiliklə tətbiq olunsa, yarımkeçiricilər, elektronika, sənaye materialları və hərbi texnika sektorları ciddi zərər görəcək. O vurğulayır ki, dünya nadir elementlərin tapılması, çıxarılması və istehsalı baxımından böyük ölçüdə Çindən asılıdır. Böyük bir kəsilmə bütün qlobal təchizat zəncirində xaosa səbəb ola bilər.

Məhdudiyyətlər təkcə xammal elementləri ilə məhdudlaşmır; həmçinin, 14 nanometr və ondan kiçik məntiq çiplərinin, eləcə də 256 qat və ya daha çox yaddaş çiplərinin istehsalında istifadə olunan elementlərə də sərt nəzarət tətbiq edilir. Bu yüksək texnologiyalı çiplər müasir smartfonlar, məlumat mərkəzləri və digər yeni nəsil elektronik sistemlər üçün kritik əhəmiyyət daşıyır. Bundan əlavə, xarici hərbi istifadəçilərə və hərbi sahədə tətbiq olunma potensialı olan layihələrə ixracat ümumiyyətlə rədd ediləcək. Bu yeni qaydalar tək Çin şirkətlərini deyil, xarici fiziki və hüquqi şəxsləri də əhatə edir. Bu, Apple və Foxconn kimi şirkətlərin tərkibində Çin mənşəli nadir elementlər olan hər bir məhsul üçün ayrı-ayrı icazələr almasını tələb edə bilər. Çin illərdir bu sahədəki texnoloji ixtisasa tam nəzarət edərək, indi nəinki elementlərin istehsalını, həm də istehsal metodlarını və maşın biliklərini əlində saxlayır. Birmingham Universitetindən Dr. Gavin Harper bildirir ki, Çin təchizat zəncirində getdikcə daha cəlbedici marşrut halına gələrkən, Qərb ölkələri kollektiv şəkildə böyük bir bilik və bacarıq itkisinə uğradılar. Rəqabətli və fərqli təchizat zəncirlərini yenidən qurmaq həm çox maliyyətli, həm də uzun müddət tələb edən bir proses olacaq.

Çinin bu məhdudiyyətlər barədə açıqlamasının vaxtı ABŞ-ın sentyabrın 30-da qara siyahıdakı Çin şirkətlərinin törəmə müəssisələrini hədəf alan “50% qaydası”nı tətbiq etməsindən sonra gəldi. Mütəxəssislər Pekinin bu addımı gərginliyin artırılması kimi qiymətləndirdiyini və cavab olaraq nadir elementlərdən strateji koz kimi istifadə etdiyini düşünürlər. Yeni qaydaların mərhələli şəkildə qüvvəyə minməsi (Oktyabr, Noyabr və Dekabr tarixlərində) Tramp və Şi Tsinpinin APEC sammitində gözlənilən görüşü üçün manevr sahəsi yaradır. Çin Ticarət Nazirliyi qaydaların topdansalma qadağası olmadığını və mülki istifadə üçün uyğun ixracatlara icazə veriləcəyini desə də, "mülki" və ya "hərbi" istifadənin necə müəyyən edilməsi səlahiyyətinin tamamilə Pekində qalması onlara böyük çeviklik verir. Təhlilçilər qeyd edir ki, əgər Vaşinqton yüksək texnologiya ixracındakı məhdudiyyətləri yumşaldarsa, Pekin də nadir elementlər üzərindəki nəzarəti azalda bilər. Bu isə qarşılıqlı gərginliyi azaltmağa doğru bir addım olar.