Sonsuz Yastı Qurdlar Sağalma Elmini Yenidən Yazır: Kök Hüceyrələr Uzaqdan İdarə Olunur

Əksər heyvanlarda kök hüceyrələr funksiyalarını yerinə yetirmək üçün yaxınlıqdakı hüceyrələrdən təlimat alırlar. Lakin Stowers Tibbi Araşdırmalar İnstitutunun apardığı yeni araşdırma göstərir ki, planariya adlanan yastı qurdların kök hüceyrələri tamamilə fərqli davranır. Onlar özlərinin dərhal qonşuluğundakı hüceyrələrə qulaq asmaqdansa, bədənin uzaq hissələrində yerləşən hüceyrələrdən göstəriş alırlar. Bu təəccüblü davranış, yastı qurdların itmiş hissələrini bu qədər effektiv şəkildə bərpa edə bilməsini izah edə bilər və gələcəkdə insan toxumalarını bərpa etmək və ya əvəz etmək üçün yeni yollar açmağa kömək edə bilər.

15 oktyabr 2025-ci ildə “Cell Reports” jurnalında dərc olunan bu tapıntılar, Stowers İnstitutunun Prezidenti və Baş Elmi İşçisi Dr. Alexandro Sançes Alvarado laboratoriyasında postdoktorant Frederick "Biff" Mannun rəhbərlik etdiyi tədqiqatdan əldə edilib. Bu iş, biologiyada uzun müddət qəbul edilmiş bir prinsipi şübhə altına alır: əksər kök hüceyrələr qonşu hüceyrələrin onların nə vaxt bölünəcəyini və nəyə çevriləcəyini diktə etdiyi sabit bir fiziki məkanda, yəni "yuva"da (niche) yaşayır. Dr. Mann bu barədə danışarkən, "Məsələn, insan qanını əmələ gətirən kök hüceyrələr sümük iliyindəki yuvalarda yerləşir, burada onlar özlərini yeniləmək və yeni qan hüceyrələri yaratmaq üçün bölünürlər," deyə bildirib.

Tədqiqatçılar, yastı qurdların itirdiyi hissələri – istər kəsilmiş baş, istərsə də bədənin kiçik bir fraqmentindən bütün orqanizmi yenidən qurmaq kimi fövqəladə qabiliyyətinin, digər heyvanlardakı kök hüceyrələrə nisbətən daha sərbəst fəaliyyət göstərən kök hüceyrələrlə bağlı olduğunu aşkar ediblər. Əksər heyvanların kök hüceyrələri yalnız bir neçə növ hüceyrə əmələ gətirməklə məhdudlaşdığı halda, yetkin planariya kök hüceyrələri istənilən növ hüceyrəyə çevrilə bilər. Bu sərbəstlik regenerativ tibb sahəsində kök hüceyrələrin tənzimlənməsi məsələsinə yeni bir baxış gətirir. Sançes Alvarado deyir ki, "Bu tapıntı bizim kök hüceyrə 'yuvası' anlayışımıza meydan oxuyur və zədələnmiş toxumaları bərpa etmək üçün onların qabiliyyətlərini necə idarə edəcəyimizə dair anlayışımızı xeyli irəli apara bilər."

Komanda fərdi hüceyrələrdə və onların ətrafında hansı genlərin aktiv olduğunu müəyyən etmək üçün məkan transkriptomikası adlanan yüksək səviyyəli bir texnikadan istifadə edib. Bu analiz zamanı gözlənilməz qonşu hüceyrələr, o cümlədən əvvəllər təsvir edilməmiş bir hüceyrə növü aşkarlanıb. Səthindən uzanan çoxsaylı barmaqvari çıxıntılara malik olan bu böyük hüceyrələr, Yunan mifologiyasındakı çoxqollu nəhəngə istinadən "hekatonoblastlar" adlandırılıb. Mann bildirib ki, bu hüceyrələr kök hüceyrələrə bu qədər yaxın yerləşsələr də, onların funksiyasını və ya taleyini idarə etmədiklərini görmək təəccüblü idi. Əslində, kök hüceyrələr üçün ən güclü təlimatlar, məlumatlarda ən çox rast gəlinən növbəti tip olan bağırsaq hüceyrələrindən gəlirdi. Bu uzaq hüceyrələr planariya kök hüceyrələrinin regenerasiya zamanı mövqeyinə və funksiyasına təsir göstərirdi.

Tədqiqat göstərdi ki, planariya kök hüceyrələri sabit, təmas əsaslı bir yuva olmadan fəaliyyət göstərir. Tədqiqatın müəlliflərindən Dr. Bleyr Benham-Payl bunu "yerli və qlobal kommunikasiya şəbəkələri" kimi düşünməyə çağırır. O qeyd edir ki, yaxınlıqdakı hüceyrələrlə qarşılıqlı əlaqələr kök hüceyrənin ani reaksiyasına təsir etsə də, orqanizmdəki böyük dəyişikliklərə cavab vermək üçün daha uzaq əlaqələr dominant rol oynaya bilər. Sançes Alvarado yekun olaraq deyir ki, planariyalarda kök hüceyrələrin yaşayış mühiti sabit deyil, əksinə dinamikdir. Bədəndəki ümumi siqnalların və yaxınlıqdakı hüceyrələrin sonsuz yastı qurdların bərpa gücünü necə artırdığını daha yaxşı başa düşdükcə, gələcəkdə insanlar üçün müalicə üsulları və regenerativ terapiyalar hazırlamaq imkanımız artacaq.