Süd Yolunda Nəhəng Dalğa Yayılır: Alimlər Bu Qeyri-adi Hərəkətin Səbəbini Bilmir

Bizim **Süd Yolu qalaktikası** daim hərəkətdədir: o, fırlanır, əyilir və yeni müşahidələrə görə, hətta nəhəng dalğalar yaradır. Avropa Kosmik Agentliyinin (ESA) “Gaia” kosmik teleskopundan toplanan məlumatlar göstərir ki, qalaktikamız təkcə fırlanmır və yellənmir, həm də mərkəzindən kənara doğru yayılan nəhəng bir dalğa göndərir. Təxminən bir əsrlik bir müddətdir ki, astronomlar qalaktikamızın ulduzlarının onun nüvəsi ətrafında dövr etdiyini bilirlər. Gaia teleskopu bu ulduzların sürətini və trayektoriyasını olduqca dəqiq izləyib. Həmçinin 1950-ci illərdən bəri alimlər qalaktik diskin düz olmadığını, əyri quruluşa malik olduğunu da qəbul ediblər.

Lakin 2020-ci ildə Gaia bu əyri diskin fırlanan fırfıra kimi zamanla yavaş-yavaş yelləndiyini üzə çıxardı. İndi isə tədqiqatçılar qalaktikada hərəkət edən və Günəşdən on minlərlə işıq ili uzaqlıqda olan ulduzlara təsir edən böyük bir **nəhəng dalğa** aşkar ediblər. Bu fenomen gölə atılan daşın yaratdığı, kənara yayılan dalğalara bənzəyir, lakin burada "dalğalar" qalaktikanın xarici bölgələri boyunca uzanan ulduzlardan təşkil olunub. Qalaktikanın mərkəzindən təxminən 30,000-65,000 işıq ili uzaqda yerləşən ulduzlara təsir edən bu dalğa, diskin çox böyük bir hissəsini əhatə edir. Qeyd edək ki, Süd Yolu qalaktikasının özü təxminən 100,000 işıq ili enindədir.

Heç bir kosmik gəmi qalaktikanın kənarına çıxa bilməsə də, Gaia teleskopunun olduqca dəqiq ölçmələri (bütün üç fəza ölçüsünü və hərəkətin üç komponentini əhatə edir) alimlərə Süd Yolunun yuxarıdan və kənardan görünüşlərini hazırlamağa kömək edir. Bu xəritələr sayəsində **ulduzların hərəkəti** təhlil edilir. İtaliyadakı Astrofizika üzrə Milli İnstitutun (INAF) astronomu və dalğanı aşkar edən qrupa rəhbərlik edən Eloisa Poggio bildirir ki, ən maraqlı hissə Gaia sayəsində qalaktik diskdəki ulduzların hərəkətlərini də ölçə bilməyimizdir: "Maraqlı olan təkcə 3D məkandakı dalğa strukturunun vizual görünüşü deyil, həm də ulduzların hərəkətlərini təhlil etdiyimiz zaman onun dalğaya bənzər davranışıdır."

Eloisa Poggio bu davranışı stadion tamaşaçılarının etdiyi dalğa hərəkəti ilə müqayisə edir. Bu müqayisədə, yuxarı qalxan insanlar dalğanın zirvəsinə, yəni ən sürətli şaquli hərəkətə sahib olan ulduzlara uyğun gəlir. Alimlər bu əhəmiyyətli hərəkəti parlaqlığı proqnozlaşdırıla bilən şəkildə dəyişən gənc nəhəng ulduzları və Sefeid ulduzlarını diqqətlə öyrənməklə aşkarlayıb. Tədqiqatçılar bu ulduzların dalğa ilə birlikdə hərəkət etdiyini müşahidə edərək, qalaktik diskdəki qazın da bu böyük miqyaslı hərəkətdə iştirak etdiyini düşünürlər. Qalaktikanın bu böyük dalğalanmasının səbəbi hələ də qeyri-müəyyəndir. Bir ehtimal budur ki, Süd Yolu keçmişdə daha kiçik bir cırtdan qalaktika ilə toqquşma və ya yaxınlaşma yaşayıb, lakin bunu təsdiqləmək üçün əlavə təhlillər lazımdır. Həmçinin, bu yeni tapılan dalğanın Günəşdən 500 işıq ili uzaqda yerləşən, daha kiçik “Radcliffe Dalğası” ilə əlaqəli olub-olmaması da gələcək araşdırmaların mövzusudur. ESA-nın Gaia Layihəsinin alimi Johannes Sahlmann qeyd edir ki, Gaia-nın növbəti məlumat buraxılışı bu xarakterik xüsusiyyətləri daha yaxşı başa düşməyə kömək edəcək.