Çinin 2030-cu İllərə Qədərki Məqsədləri: Beşillik Planlar Dünya İqtisadiyyatını Necə Formalaşdırır?

Çinin siyasi elitasının aparıcı heyəti bu həftə Paytaxt Pekində bir araya gələrək ölkənin 2030-cu ilə qədər olan dövrü əhatə edəcək növbəti Beşillik Planına və əsas hədəflərinə istiqamət verəcək. Demək olar ki, hər il ölkənin ən yüksək siyasi orqanı olan Çin Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi Plenum adlanan həftəlik toplantı üçün toplanır. Bu ilki görüşdə qəbul ediləcək qərarlar Çinin növbəti Beşillik Planının – yəni dünyanın ikinci ən böyük iqtisadiyyatının 2026-2030-cu illər arasında izləyəcəyi strategiyanın – əsasını təşkil edəcək. Planın tam mətni gələn ilə qədər açıqlanmayacaq, lakin rəsmilərin Çərşənbə günü onun məzmununa dair ilkin ipucları verməsi gözlənilir. Asiya Cəmiyyəti Siyasət İnstitutunda Çin siyasəti üzrə mütəxəssis Nil Tomas bildirir ki, Qərb siyasəti seçki dövrləri ilə işləyərkən, Çin siyasəti planlaşdırma dövrləri ilə fəaliyyət göstərir. Beşillik Planlar ölkənin nəyə nail olmaq istədiyini açıqlayır, rəhbərliyin getmək istədiyi istiqaməti göstərir və dövlət resurslarını bu müəyyən edilmiş hədəflərə yönəldir. Təbii ki, yüzlərlə rəsmi bürokratın görüşüb planlar hazırlaması fikri ilk baxışdan darıxdırıcı görünə bilər, lakin tarix göstərir ki, onların qəbul etdiyi qərarların qlobal miqyasda həmişə böyük nəticələri olub.

Çinin dünya iqtisadiyyatını yenidən formalaşdırdığı tarixi dövrlərdən biri 1981-1984-cü illəri əhatə edən “İslahat və xarici aləmə açılma” mərhələsidir. Çinin iqtisadi qüdrətə doğru yola çıxmasının dəqiq başlanğıcını müəyyən etmək çətindir, lakin Partiya üzvlərinin çoxu bunun 18 dekabr 1978-ci ildə baş verdiyini iddia edir. Bundan əvvəlki təxminən otuz il ərzində Çin iqtisadiyyatına dövlət tərəfindən ciddi nəzarət edilmişdi, lakin Sovet tipli mərkəzi planlama rifahı yüksəltməkdə uğursuz olmuşdu və əhalinin xeyli hissəsi yoxsulluqla mübarizə aparırdı. Həmin dövrdə ölkə Mao Tzedunqun dağıdıcı idarəçiliyindən (Mədəni İnqilab milyonlarla insanın ölümü ilə nəticələnmişdi) qurtulmağa çalışırdı. Pekində keçirilən 11-ci Mərkəzi Komitənin Üçüncü Plenumunda çıxış edən yeni lider Den Şiaopin, sərbəst bazarın bəzi elementlərini mənimsəməyin vaxtı çatdığını elan etdi. Onun “islahat və xarici aləmə açılma” siyasəti 1981-ci ildə başlayan növbəti Beşillik Planın əsas tərkib hissəsi oldu. Xarici investisiyaları cəlb edən Xüsusi İqtisadi Zonaların yaradılması Çini köklü şəkildə dəyişdirdi. 21-ci əsrə qədər Qərbdəki milyonlarla istehsal işi Çinin sahil bölgələrindəki yeni zavodlara köçürülmüşdü. İqtisadçılar bunu “Çin şoku” adlandırır; bu vəziyyət Avropa və Amerika Birləşmiş Ştatlarının köhnə sənaye zonalarında populist partiyaların güclənməsinə səbəb olan əsas qüvvələrdən biri oldu. Məsələn, Donald Trampın tətbiq etdiyi gömrük rüsumları və ticarət müharibələri siyasəti son onilliklərdə Çinə itirilmiş Amerika istehsal işlərini geri qaytarmaq məqsədi daşıyırdı.

Çinin dünyanın emalatxanası statusu 2001-ci ildə Ümumdünya Ticarət Təşkilatına (ÜTT) qoşulması ilə daha da möhkəmləndi. Lakin əsrin əvvəlində Kommunist Partiyası rəhbərliyi artıq növbəti addımını planlaşdırmağa başlamışdı. Partiya Çinin “orta gəlir tələsi”nə düşməsindən ehtiyat edirdi. Bu tələ, bir ölkə artıq çox aşağı əmək haqqı təklif edə bilmədikdə, lakin eyni zamanda inkişaf etmiş bir iqtisadiyyatın yüksək səviyyəli mal və xidmətlərini yaratmaq üçün yenilikçi qabiliyyətə sahib olmadıqda ortaya çıxır. Beləliklə, Çin sadəcə ucuz istehsal yerinə, 2010-cu ildə rəsmi olaraq istifadə edilən “strateji inkişaf edən sənayelər” tapmalı idi. Çin rəhbərləri diqqəti elektrikli nəqliyyat vasitələri (EV) və günəş panelləri kimi yaşıl texnologiya sahəsinə yönəltdilər. İqlim dəyişikliyi Qərb siyasətində getdikcə mühüm yer tutduqca, Çin bu yeni sənayelərə görünməmiş miqdarda resurs ayırdı. Bu gün Çin təkcə bərpa olunan enerji və elektrikli avtomobillərdə şübhəsiz dünya lideri deyil, həm də onların inşası üçün lazım olan nadir torpaq elementlərinin tədarük zəncirləri üzərində demək olar ki, təkbaşına hökmranlıq edir. Çipin istehsalı və süni intellekt (Sİ) üçün də kritik əhəmiyyət daşıyan bu əsas resurslar üzərindəki nəzarət Pekini qlobal miqyasda güclü bir mövqeyə gətirir. Məsələn, Pekinin nadir torpaq elementləri üzərində ixrac nəzarətini sərtləşdirmək cəhdi Tramp tərəfindən “dünyanı əsir götürmək” cəhdi kimi qiymətləndirilmişdi.

Həmin milli müstəqillik və güvən arzusu 2021-2025-ci illəri əhatə edən Beşillik Planın əsasını təşkil edən “yüksək keyfiyyətli inkişaf” hərəkatının mərkəzində dayanır. 2017-ci ildə Si Cinpinq tərəfindən rəsmən təqdim edilən bu hədəf, ABŞ-ın texnologiya sahəsindəki hökmranlığına meydan oxumaq və Çini sektorda ön plana çıxarmaqdan ibarət idi. “TikTok” video tətbiqi, telekommunikasiya nəhəngi “Huawei” və hətta “DeepSeek” süni intellekt modeli kimi xüsusi sahələrdəki uğur hekayələri Çinin bu əsrdə yaşadığı texnoloji sıçrayışın sübutudur. Lakin Qərb ölkələri bunu getdikcə milli təhlükəsizliklərinə bir təhdid kimi görürlər. Populyar Çin texnologiyalarına qoyulan qadağalar, ya da qadağa cəhdləri dünya miqyasında milyonlarla internet istifadəçisinə təsir etdi və ciddi diplomatik mübahisələrə yol açdı. Çin indiyə qədər texnologiya sahəsindəki irəliləyişini “Nvidia”nın qabaqcıl yarımkeçiriciləri kimi Amerika yeniliklərindən istifadə edərək dəstəkləyirdi. Lakin Vaşinqton tərəfindən bu məhsulların Çinə satışı əngəlləndiyi üçün, “yüksək keyfiyyətli inkişaf”ın indi Si Cinpinqin 2023-cü ildə irəli sürdüyü və diqqəti daha çox milli təhlükəsizliyə yönəldən “yeni keyfiyyətli istehsal gücləri”nə çevrilməsi gözlənilir. Bu isə Çinin Qərb texnologiyasından asılı olmayan və embarqolara qarşı tamamilə dayanıqlı olan çip istehsalı, hesablama və süni intellekt sahələrində ən yüksək nöqtəyə çatması deməkdir. Tomasın yekunlaşdırdığı kimi, milli təhlükəsizlik və texnoloji müstəqillik artıq Çin iqtisadi siyasətinin müəyyənedici missiyasıdır və bu, Çinin bir daha xarici ölkələrin təsirinə düşməməsini təmin etməyə yönəlmiş millətçi layihəyə qayıdışdır.