2 Milyon İllik Dişlər Erkən İnsanlığın Sirlərini Açdı: Qədim Zülallar Nəsil Ağacımızı Dəyişir

Təxminən yüz ilə yaxındır ki, alimlər erkən insanların uzaq qohumu olan, iri cüssəli Paranthropus robustus fosilləri ilə maraqlanırlar. Bu dik yeriyən hominin növü çətin qidaları çeynəmək üçün yaradılmışdı; güclü çənələrə və qalın mina (emayl) ilə örtülmüş böyük dişlərə malik idi. Tədqiqatçılar bu növün 2.25 milyon ilə 1.7 milyon il əvvəl Cənubi Afrikada yaşadığına inanırlar. Cənubi Afrikanın isti iqlimi səbəbindən bu qədim canlıların DNT-si dövrümüzə qədər gəlib çatmadığından, illərlə P. robustus-un daxili variasiyaları və digər erkən homininlərlə genetik fərqləri barədə suallar cavabsız qalırdı. Bu problemi aşmaq üçün Afrikalı və Avropalı alimlərdən ibarət bir qrup fərqli bir üsula – qədim zülalların (paleoproteomikanın) öyrənilməsinə üz tutdu. Onlar 2 milyon illik dişlərə baxaraq, bu növün genetik quruluşu və erkən insan nəslindəki yeri haqqında vacib sirləri açdılar.

Alimlər Cənubi Afrikanın İnsanlığın Beşiyi adlanan Swartkrans Mağarasında tapılmış dörd P. robustus dişinin minasından zülalları uğurla çıxara bildilər. DNT-dən fərqli olaraq, zülallar sümük və minaya möhkəm bağlandığı üçün milyon illər boyu qala bilir, istiyə və çürüməyə daha davamlıdırlar. Bu iş insan mənşəyi tədqiqatlarında böyük bir addım sayılır, çünki bu, Afrikadan indiyə qədər əldə edilmiş ən qədim molekulyar məlumatdır. Qədim proteinlərin təhlili nəticəsində fosillərin cinsi müəyyən edildi: tapılan dörd fərddən ikisi kişi, ikisi isə qadın idi. Bu, əsrlər boyu davam edən suallara cavab verməyə başladı: ölçü fərqləri sadəcə bioloji cinsiyyətlə bağlıdırmı, yoxsa birdən çox növün sübutudur? Yeni molekulyar tapıntılar erkən insan qohumlarının necə fərqləndiyini və bir-biri ilə necə əlaqəli olduğunu yenidən araşdırmağa imkan verdi.

Molekulyar məlumatlar maraqlı genetik fərqləri ortaya çıxardı. Minanın əmələ gəlməsində əsas rol oynayan enamelin (mina zülalı) istehsalına cavabdeh olan bir gen nümunələr arasında fərqlənirdi. İki fərddəki amin turşusu ardıcıllığı müasir insanlar, şimpanzelər və qorillalarda tapılan ardıcıllıqla eyni idi, digərlərində isə hələlik yalnız Paranthropus-a xas olan bir versiya aşkar edildi. Ən diqqətəlayiq tapıntı isə bir fosilin hər iki amin turşusu variantını daşıması idi. Bu, iki milyon illik zülallarda qorunub saxlanılmış heterozigotluğun – yəni bir genin iki fərqli versiyasının – ilk dəlilini təqdim etdi. Zülal ardıcıllığındakı dəyişikliklər təkamül ayrılığının siqnalı ola bilər. Əvvəlcə yalnız P. robustus-a xas görünən bir mutasiyanın eyni qrupa aid fərdlər arasında dəyişməsi, bu növün tək, vahid bir canlı növü deyil, bəlkə də fərqli əcdadları olan populyasiyaların qarışığı olduğunu göstərir.

Alimlər molekulyar məlumatları fiziki anatomiya (morfologiya) ilə birləşdirərək, erkən insan əlaqələrinin daha ətraflı şəklini yaradırlar. Bu yeni məlumatlar erkən əcdadlarımızın nəsil ağacının əvvəl düşündüyümüzdən daha mürəkkəb olduğunu göstərir. Tədqiqat zamanı Cənubi Afrikanın əvəzolunmaz fosil irsinin qorunmasına böyük diqqətlə yanaşılmış, nümunə götürülən materialın miqdarı minimuma endirilmişdir. Yerli laboratoriyaların və Afrikalı tədqiqatçıların layihədə mərkəzi rol oynaması, paleontologiya sahəsinin yenilənməsi və dekolonizasiyası yolunda vacib bir addımdır. Paleoproteomika texnikaları inkişaf etdikcə, alimlər insan hekayəsini formalaşdıran uzaq əcdadlarımız haqqında daha çox məlumat əldə edəcəklər. Hələlik, Paranthropus robustus sirri daha dərin, daha dolaşıq və sonsuz dərəcədə daha maraqlı hala gəlmişdir.