Sakit Okean Altında Yer Parçalanır: Kaskadiya Subduksiya Zonasının Ölümü

Alimlər ilk dəfə olaraq bir tektonik lövhənin digərinin altına sürüşdüyü subduksiya zonasının dağılma prosesini birbaşa müşahidə ediblər. "Science Advances" jurnalında dərc olunan bu mühüm kəşf, Yer səthinin zamanla necə dəyişdiyinə dair görünməmiş bir baxış təqdim edir və Sakit Okeanın Şimal-Qərb bölgəsində gələcək zəlzələlərin potensialına dair yeni məlumatlar əlavə edir. Tədqiqatçılar bu prosesi Kanadanın Vankuver adasının sahillərində yerləşən Kaskadiya bölgəsində qeydə alıblar, burada Yerin altında parçalanma hərəkəti davam edir.

Subduksiya zonaları Yer kürəsinin ən güclü və dinamik xüsusiyyətlərindən sayılır. Onlar qitələri yer üzündə hərəkət etdirir, nəhəng zəlzələlərə və vulkan püskürmələrinə səbəb olur, planetin qabığını mantiyaya doğru təkrar emal edir. Lakin bu zonalar əbədi deyil. Əgər onlar heç vaxt sona çatmasaydılar, qitələr davamlı toqquşaraq birləşərdi, okeanlar və planetin geoloji tarixi isə silinərdi. Uzun illərdir ki, elm adamları bu nəhəng sistemlərin necə dayandığını öyrənməyə çalışırdılar. Luiziana Dövlət Universitetinin geoloqu və araşdırmanın aparıcı müəllifi Brandon Şuk subduksiya prosesini belə izah edir: "Bir subduksiya zonasını işə salmaq qatarı yoxuşa itələməyə bənzəyir – bu, böyük səy tələb edir. Amma hərəkətə başlayandan sonra, sanki qatarı enişə sürürsən, onu dayandırmaq mümkün deyil. Ona son qoymaq isə dramatik bir şey, əslində, bir qatar qəzası tələb edir."

Kaskadiya bölgəsindəki bu "qatar qəzası" indi Vankuver adasının sahillərində müşahidə olunur. Burada Xuan de Fuka və Ekstraktor lövhələri yavaş-yavaş Şimali Amerika lövhəsinin altına sürüşür. Yeni məlumatlar göstərir ki, sistem sözün əsl mənasında özünü hissə-hissə yırtır. Tədqiqatçılar bu prosesi müşahidə etmək üçün Yerin daxili hissəsinin ultrasəsinə bənzəyən seysmik əks etmə görüntüləməsindən istifadə etdilər. 2021-ci ildə aparılan Kaskadiya Seysmik Görüntüləmə Təcrübəsi (CASIE21) zamanı dəniz səthindən göndərilən səs dalğaları 15 kilometrlik sualtı sensorlar xətti tərəfindən qeydə alındı. Nəticədə əldə edilən görüntülər okean tektonik lövhəsinin parçalandığı dərin çatları aşkara çıxardı. Şuk qeyd edir ki, böyük bir qəza əvəzinə, bu proses "qatarın yavaş-yavaş, hər vaqonunun bir-bir relsdən çıxması kimidir."

Tədqiqat göstərdi ki, subduksiya zonaları birdən-birə dağılmır, əksinə mərhələli şəkildə "hissə-hissə" sona çatır. Komanda okean lövhəsindən keçən nəhəng yırtıqlar tapdı; o cümlədən bir hissə təxminən beş kilometr aşağı düşmüşdü. Bu, lövhəni aktiv şəkildə qıran çox böyük bir qüsurun olduğunu göstərir. Zəlzələ məlumatları da görüntüləri təsdiqlədi: 75 kilometrlik yırtıq boyunca bəzi hissələr seysmik cəhətdən aktiv qalsa da, digərləri sakitləşmişdi. Şuk bildirib ki, bir parça tamamilə qopduqdan sonra artıq zəlzələ yaratmır, çünki qaya birləşmələri artıq möhkəm deyil. Parçaların bir-bir qopması nəticəsində transform sərhədlər təbii qayçı rolunu oynayır, yeni mikro-lövhələr yaradır. Əsas lövhə hissələrini itirdikcə, ümumi sürətini də itirir və nəticədə bütün subduksiya prosesi dayanaq nöqtəsinə çatır. Bu, milyonlarla il çəkən yavaş bir sonlanma prosesidir.

Bu yavaş parçalanma mexanizmi, Yerin keçmişindəki bəzi geoloji sirləri aydınlaşdırmağa kömək edir. Məsələn, Meksikanın Baja California sahillərində, bir vaxtlar nəhəng olan Farallon lövhəsinin qalıqları kimi tanınan daşlaşmış mikro-lövhələr mövcuddur. İndi Kaskadiya bölgəsindəki müşahidə bu fraqmentlərin qəti şəkildə necə yarandığını göstərir. Lövhənin parçalanması həm də "slab pəncərələri" adlanan boşluqlar açır. Bu pəncərələrdən qaynar mantiya materialı səthə qalxaraq qeyri-adi yerlərdə vulkan fəaliyyətinin güclənməsinə səbəb olur. Hər yeni parça qopması yeni mikro-lövhələr yaradır, sərhədləri dəyişir və beləliklə, qitələrin formalaşmasına təsir edir. Bütün bu kəşflər mürəkkəb qüsur sistemlərinin modellərini yaxşılaşdırsa da, Kaskadiya bölgəsindəki zəlzələ riskləri qısa müddətdə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmir. Bölgə hələ də çox böyük zəlzələlər və sunamilər yaratma potensialına malikdir. Yeni müəyyən edilmiş bu yırtıqların gələcək partlamalara necə təsir etdiyini anlamaq, təhlükə qiymətləndirmələrini dəqiqləşdirməyə kömək edəcək.